Rzeczpospolita, Firma 14/10/2016 –
Umowa dzierżawy przedsiębiorstwa może stać się atrakcyjną formą wyjścia z kłopotów finansowych dla spółek zagrożonych niewypłacalnością.
Uchwalenie w dniu 15 maja 2015 r. ustawy – Prawo restrukturyzacyjne niewątpliwie otwarło nowe możliwości w zakresie prowadzenia postępowań mających na celu uniknięcie upadłości dłużnika lub zawarcie układu z wierzycielami. Nowa ustawa – Prawo restrukturyzacyjne wymaga jednak spełnienia szeregu wymogów, bez których nie będzie możliwe otwarcie poszczególnych typów postępowań restrukturyzacyjnych. Ponadto, im gorsza sytuacja ekonomiczna przedsiębiorstwa dłużnika, tym wyższe prawdopodobieństwo zaistnienia negatywnej przesłanki do ogłoszenia upadłości wskazanej w art. 13 ust. 1 znowelizowanej ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe. Zgodnie bowiem z przywołanym przepisem, sąd oddala wniosek o ogłoszenie upadłości w sytuacji, w której majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania upadłościowego lub wystarcza jedynie na zaspokojenie tych kosztów.
W sytuacji, gdy otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego nie jest możliwe z uwagi na brak przesłanek przewidzianych w ustawie lub brak majątku przekraczającego wysokość kosztów postępowania, a wspólnicy nie zamierzają dokapitalizować upadającego podmiotu – dłużnicy mogą rozważyć inne wyjście z sytuacji w postaci wydzierżawienia przedsiębiorstwa (lub ewentualnie jego części). Może to nastąpić również w trakcie toczącego się już postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości.
Dzierżawa przedsiębiorstwa to rozwiązanie skomplikowane pod względem prawnym, ale mające kilka niewątpliwych zalet. Przede wszystkim, zwiększa ono realną szansę na utrzymanie działalności operacyjnej przedsiębiorstwa. To z kolei ma przełożenie na możliwość pełniejszego zaspokojenia wierzycieli, które będzie ułatwione, jeżeli przedsiębiorstwo będzie stale funkcjonować. Kolejną zaletą jest uzyskiwanie kwoty tytułem czynszu dzierżawnego do przedsiębiorstwa dłużnika, co wiąże się ze stałym i regularnym dopływem środków finansowych. Zawarcie umowy dzierżawy pozwala też dzierżawcy na dokładne zapoznanie się ze stanem przedsiębiorstwa i jego poszczególnych składników, co pozwoli w przyszłości na bardziej przemyślaną decyzję o ewentualnym zakupie przedsiębiorstwa, również w toku postępowania upadłościowego.
Zawarcie umowy dzierżawy przedsiębiorstwa rodzi różnorakie skutki. Dla osiągnięcia założonych celów konieczne jest jednak odpowiednie sformułowanie poszczególnych postanowień umownych i dostosowanie ich do konkretnych oczekiwań i potrzeb.
Odpowiedzialność za zobowiązania przedsiębiorstwa
Zasadniczą kwestią jest uregulowanie odpowiedzialności za zobowiązania przedsiębiorstwa. W wyniku dzierżawy przedsiębiorstwa – inaczej niż np. w przypadku procesów przekształceniowych spółek handlowych – nie dochodzi do sukcesji generalnej, to znaczy do wstąpienia w prawa i obowiązki do wszystkich stosunków prawnych, których stroną był wydzierżawiający. Skutek w postaci sukcesji generalnej może być jednak pożądany przez strony i dla jego osiągnięcia można wykorzystać przede wszystkim postanowienia art. 509 – 525 kodeksu cywilnego, odnoszące się do możliwości zmiany wierzyciela.
W zakresie przeniesienia wierzytelności przysługującej przedsiębiorstwu zagrożonemu upadłością, rozwiązanie jest łatwiejsze do realizacji z uwagi na brak konieczności uzyskania zgody poszczególnych wierzycieli na dokonanie cesji. Nie zmienia to jednak faktu, że dla pełnej skuteczności takich postanowień umownych konieczne jest zawiadomienie dłużników poszczególnych wierzytelności. Stosowne postanowienia – dotyczące zakresu i zasad poinformowania kontrahentów o dzierżawie przedsiębiorstwa – powinny znaleźć się w umowie dzierżawy.
Bardziej skomplikowana sytuacja dotyczy odwrotnego układu, to jest sytuacji, w której chodzi o wstąpienie dzierżawcy do stosunków prawnych, w których wydzierżawiający jest dłużnikiem. Przejęcie długu – zgodnie z przepisami art. 519 kodeksu cywilnego może nastąpić zasadniczo na podstawie dwóch typów umów. W pierwszym z wariantów, to wierzyciel zawiera umowę przejęcia długu z osobą trzecią, a dłużnik wyraża zgodę na dokonanie takiej czynności prawnej. Takie rozwiązanie najczęściej nie będzie wchodziło w grę w sytuacji wydzierżawiającego zagrożonego niewypłacalnością lub niewypłacalnego.
Większe prawdopodobieństwo dotyczy skorzystania z drugiego typu przejęcia długu, polegającego na zawarciu umowy pomiędzy dłużnikiem (w tym wypadku – wydzierżawiającym) oraz osobą trzecią (w odniesieniu do sytuacji tutaj prezentowanej – dzierżawcą). W takim wypadku konieczne jest pozyskanie zgody wierzyciela. Co bardzo istotne, w sytuacji wydzierżawiającego zagrożonego upadłością, oświadczenie, w którym wierzyciel wyraża zgodę na dokonanie zmiany dłużnika, będzie bezskuteczne, jeżeli wierzyciel nie wiedział, że osoba przejmująca dług jest niewypłacalna. Z uwagi na to bardzo istotne jest poinformowanie wierzyciela o sytuacji wydzierżawiającego, jeżeli ten jest niewypłacalny. Dla celów dowodowych przydatna jest pisemna forma oświadczenia, w którym wierzyciel oświadcza, że wie o niewypłacalności dłużnika. Jest to o tyle ułatwione, że przepis art. 522 kodeksu cywilnego wymaga formy pisemnej pod rygorem nieważności w odniesieniu do oświadczenia wierzyciela dotyczącego zgody na przejęcie długu.
Nie bez znaczenia może być również to, że przy przejęciu długu następującym za zgodą wierzyciela, brak tej zgody nie będzie skutkował przyjęciem fikcji prawnej niezawarcia umowy (w przeciwieństwie do braku zgody na przejęcie długu przy umowie, przy której wymagana jest zgoda dłużnika). Przy braku zgody wierzyciela na przejęcie długu przyjęta została inna konstrukcja prawna. Zgodnie z art. 521 § 2 kodeksu cywilnego, skutkiem odmowy udzielenia zgody przez wierzyciela na przejęcie długu, będzie powstanie odpowiedzialności dzierżawcy przedsiębiorstwa względem wydzierżawiającego za to, że wierzyciel nie będzie żądał od wydzierżawiającego spełnienia świadczenia. W praktyce oznacza to, że dzierżawca będzie musiał samodzielnie zadbać o zaspokojenie roszczeń wierzycieli wydzierżawiającego.
Należy podkreślić, że w przypadku dzierżawy przedsiębiorstwa nie będzie miał zastosowania przepis art. 554 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym, co do zasady Nabywca przedsiębiorstwa jest odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa lub gospodarstwa, chyba że w chwili nabycia nie wiedział o tych zobowiązaniach, mimo zachowania należytej staranności. Odpowiedzialność ta nie może być – bez zgody wierzyciela – wyłączona ani ograniczona. Przepisy te dotyczą jednak tylko i wyłącznie nabywcy przedsiębiorstwa, a nie jego dzierżawcy. Nie wyklucza to jednak umownego przyjęcia szerszej odpowiedzialności za zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa.
Generalnie rzecz biorąc, przy zastosowaniu powyższych rozwiązań prawnych, odpowiedzialność cywilnoprawna związana z wykonywaniem umów spoczywała będzie na dzierżawcy, chyba że umowy zawierane z poszczególnymi kontrahentami przewidywałyby inne zasady odpowiedzialności w tym zakresie. Oczywiście, w zakresie swobody kontraktowej, strony mogą w inny sposób uregulować kwestie związane z wykonywaniem umów cywilnoprawnych, których stroną jest przedsiębiorstwo zagrożone upadłością. Możliwe jest przykładowo – o ile nie wykluczają tego kontrakty zawarte przez dłużnika – zawarcie umów o podwykonawstwo i innych tego typu kontraktów.
Inne rodzaje odpowiedzialności cywilnoprawnej
Kwestie związane z wykonywaniem umów cywilnoprawnych nie są jedynymi, które należy wziąć pod uwagę przy rozważaniu opcji zawarcia umowy dzierżawy przedsiębiorstwa. Pamiętać trzeba o kwestiach odpowiedzialności deliktowej – szczególnie związanej z ruchem przedsiębiorstwa – przy której zdecydowanie mniejsze znaczenie będą miały stosunki własnościowe, czy nawet te wynikające z zawartej umowy dzierżawy.
W związku z tym, że dzierżawca będzie osobą prowadzącą przedsiębiorstwo, to właśnie dzierżawca będzie odpowiedzialny – na zasadzie ryzyka – za szkody na osobie lub mieniu wyrządzone komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu (art. 435 kodeksu cywilnego). Teoretycznie możliwe jest wpisanie do umowy dzierżawy postanowień, na podstawie których wydzierżawiający będzie zobowiązany do pokrycia koszów ewentualnego odszkodowania zapłaconego przez dzierżawcę, jednakże nie będzie to zwalniało dzierżawcy z odpowiedzialności wobec osób trzecich. Z drugiej strony, niekorzystna sytuacja w zakresie wypłacalności dłużnika może w praktyce utrudniać lub uniemożliwiać realizację takich postanowień.
Istotne okoliczności na tle odpowiedzialności cywilnoprawnej mogą wiązać się samym przedmiotem dzierżawy i jego poszczególnymi składnikami. Zgodnie z art. 697 kodeksu cywilnego, Dzierżawca ma obowiązek dokonywania napraw niezbędnych do zachowania przedmiotu dzierżawy w stanie niepogorszonym. Należy jednak pamiętać, że to na wydzierżawiającym spoczywać będzie odpowiedzialność za wady przedmiotu dzierżawy (art. 664 § 2 kodeksu cywilnego w zw. z art. 694 kodeksu cywilnego).
Wpływ umowy dzierżawy na stosunki pracownicze
Strony potencjalnej umowy dzierżawy, o ile wydzierżawiający zatrudnia pracowników, muszą również rozważyć kwestie związane ze zmianami w sferze pracowniczej. W doktrynie przyjmuje się, że dzierżawa przedsiębiorstwa odnośnie do pracowników będzie wymagała zastosowania normy art. 231 kodeksu pracy dotyczącego przejścia zakładu pracy (lub jego części) na nowego pracodawcę.
Dzierżawca stanie się z mocy prawa stroną wszystkich dotychczasowych stosunków pracy. Za zobowiązania ze stosunku pracy, powstałe przed przejęciem zakładu pracy, będzie odpowiadał zarówno dotychczasowy pracodawca, jak i dzierżawca. W terminie dwóch miesięcy od przejęcia zakładu pracy, pracownicy będą mogli rozwiązać stosunek pracy bez wypowiedzenia, co będzie traktowane jak wypowiedzenie dokonane przez pracodawcę za wypowiedzeniem. Na 30 dni przed planowanym przejściem zakładu pracy na rzecz dzierżawcy, należy poinformować pracowników o przewidywanym terminie przejścia zakładu pracy na innego pracodawcę, jego przyczynach, prawnych, ekonomicznych oraz socjalnych skutkach dla pracowników, a także zamierzonych działaniach dotyczących warunków zatrudnienia pracowników, w szczególności warunków pracy, płacy i przekwalifikowania.
Co istotne, sam fakt przejścia zakładu pracy nie może stanowić przyczyny uzasadniającej wypowiedzenie umowy o pracę. Przejęcie przedsiębiorstwa nie powoduje całkowitego zakazu wypowiadania umów o pracę, jednakże podstawa wypowiedzenia mogłaby być jedynie pośrednio związana z przejściem zakładu pracy na nowego pracodawcę. Możliwe będzie oczywiście rozwiązanie stosunku pracy za porozumieniem stron z poszczególnymi pracownikami. W tym zakresie wydzierżawiający i dzierżawca powinni podjąć współpracę w celu ustalenia racjonalnych rozwiązań w zakresie odpowiedniego ukształtowania struktury zatrudnienia – nienarażającej na zbędne koszty, a jednocześnie pozwalającej na optymalne pod względem ekonomicznym funkcjonowanie przedsiębiorstwa.
Uwagi końcowe
Zgodnie z art. 751 § 3 w zw. z art. 751 § 2 kodeksu cywilnego, wydzierżawienie przedsiębiorstwa podlega wpisowi do Krajowego Rejestru Sądowego. Takiego rodzaju wpisów nie przewidują jednak przepisy ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym. Ewentualny obowiązek informacyjny i jego zakres mógłby wynikać z umowy dzierżawy.
Naturalnie na tle umowy dzierżawy rodzą się również inne zagadnienia, które w mniejszym lub większym stopniu mogą być uregulowane umownie przez strony w zależności od okoliczności występujących w danym przypadku. Z pewnością jednak umowa dzierżawy może stać się atrakcyjną formą wyjścia z kłopotów finansowych dla spółek zagrożonych niewypłacalnością.